lê quý đôn là ai

Lê Quý Đôn
Bức tượng Lê Quý Đôn bên trên Trường Trung học tập phổ thông Lê Quý Đôn, Q.3, Thành phố Hồ Chí Minh Bạn đang xem: lê quý đôn là ai
Sinh	2 mon 8 năm 1726 Thái Bình
Mất	11 mon 6 năm 1784 (57 tuổi) Hà Nam
Bút danh	Doãn Hậu, Quế Đường
Nghề nghiệp	Nhập thị Bồi tụng Quốc tử giám Tư nghiệp
Quốc tịch	Đại Việt
Dân tộc	Kinh
Tư cơ hội công dân	Đại Việt
Tác phẩm nổi bật	Đại Việt thông sử Toàn Việt ganh đua lục Phủ biên tạp lục
Phối ngẫu	Lê Thị Trang
Con cái	Lê Quý Kiệt Lê Quý Châu Lê Quý Tá Lê Quý Nghị
Thân nhân	Lê Trọng Thứ (cha, 1693–1783) Trương Thị Ích (mẹ)

Lê Quý Đôn () (chữ Hán: 黎貴惇, 2 mon 8 năm 1726 – 11 mon 6 năm 1784), thương hiệu khi nhỏ là Lê Danh Phương,^[1][2] tự động Doãn Hậu (允厚), hiệu Quế Đường (桂堂), là vị quan tiền thời Lê trung hưng, cũng chính là thi sĩ và được ca ngợi là "nhà chưng học tập rộng lớn của nước ta nhập thời phong kiến".^[3]

Ở thế kỷ 18, những học thức văn hóa truyền thống, khoa học tập của dân tộc bản địa được thu thập hàng nghìn năm cho tới hiện nay đã ở nhập tiến trình logic, tiến thủ cho tới chuyên môn nên khối hệ thống, phân loại. Thực tế khách hàng quan tiền này yên cầu nên với những cỗ óc bách khoa, Lê Quý Đôn với học tập vấn uyên chưng của tớ đang trở thành người "tổng hợp" từng học thức của thời đại.

Tác phẩm của Lê Quý Đôn đo đếm với cho tới 40 cỗ, bao hàm hàng nghìn quyển, tuy nhiên một số trong những bị côn trùng ông tơ ăn mất mặt.

Thân thế và sự nghiệp[sửa | sửa mã nguồn]

Ông sinh ngày 5 mon 7 năm Bính Ngọ (2 mon 8 năm 1726) bên trên làng mạc Diên Hà, thị trấn Diên Hà, trấn Sơn Nam, ni là thôn Đồng Phú nằm trong xã Độc Lập, thị trấn Hưng Hà, tỉnh Tỉnh Thái Bình.

Ông là đàn ông cả của ông Lê Phú Thứ (sau thay đổi là Lê Trọng Thứ),^[4] đỗ Tiến sĩ năm Báo Thái thứ hai (Giáp Thìn, 1721) và thực hiện quan tiền trải cho tới chức Hình cỗ Thượng thư, tước đoạt Nghĩa Phái hầu. Ông Lê Trọng Thứ sinh vào năm 1694 và với hiệu là Trúc Am. Tổ tiên vốn liếng là bọn họ Lý ở thị trấn Đông Ngàn, trấn Kinh Bắc. Vì tách nàn nên mái ấm gia đình ông dời về ở xã Vị Dương (nay là thị trấn Thái Thụy, Thái Bình). Về sau mái ấm gia đình ông lại cho tới cư ngụ ở xã Diên Hà, thị trấn Hưng Hà nằm trong tỉnh.^[4] Mẹ Lê Quý Đôn thương hiệu Trương Thị Ích, là đàn bà loại tía của Trương Minh Lượng, đỗ Tiến sĩ khoa Canh Thìn (1700), trải nhiều chức quan tiền, tước đoạt Hoằng Phái hầu.

Ba đợt đỗ đầu[sửa | sửa mã nguồn]

Thuở nhỏ, Lê Quý Đôn là kẻ ham học tập, lanh lợi, với trí lưu giữ chất lượng tốt, được người đương thời xem như là "thần đồng". Năm lên 5 tuổi tác, ông tiếp tục phát âm được rất nhiều bài bác nhập Kinh Thi. Năm 12 tuổi tác, ông tiếp tục học tập "khắp kinh, truyện, những sử, những sách của bách gia chư tử".^[5]

Năm Kỷ Mùi, ông bám theo phụ vương lên học tập ở đế kinh Thăng Long. Năm 1743 (Quý Hợi, đời vua Lê Hiển Tông), ông tham gia dự thi Hương và đỗ đầu (Giải nguyên) khi 18 tuổi tác. Sau Lúc đỗ Giải vẹn toàn năm 1743, vì thế không thích trùng thương hiệu với Nguyễn Danh Phương (1690 - 1751), một thủ lĩnh dân cày đang được nổi lên chống triều đình, nên ông tiếp tục thay tên là Lê Quý Đôn.^[1][2] Sau cơ, ông cưới bà Lê Thị Trang ở phường Bích Câu thực hiện bà xã. Bà là đàn bà loại 7 của Lê Hữu Kiều, Tiến sĩ khoa Mậu Tuất (1718).

Tuy đỗ đầu khoa ganh đua Hương, tuy nhiên ganh đua Hội bao nhiêu đợt ông đều ko đỗ. Ông trong nhà dạy dỗ học tập và viết lách sách trong vòng 10 năm (1743-1752). Sách Đại Việt thông sử (còn gọi là "Lê triều thông sử") được ông thực hiện nhập tiến trình này (Kỷ Tỵ, 1749).^[6][7]52), ông lại tham gia dự thi Hội, và đợt này thì đỗ Hội vẹn toàn. Vào ganh đua Đình, ông đỗ luôn luôn Bảng nhãn. Vì kỳ ganh đua này sẽ không lấy đỗ Trạng vẹn toàn nên kể như cả tía đợt ganh đua ông đều đỗ đầu.

Làm quan[sửa | sửa mã nguồn]

Sau Lúc đỗ đại khoa, năm Quý Dậu (1753),^[8][a] Lê Quý Đôn được vấp ngã thực hiện Thị thư ở Viện Hàn lâm, rồi sung thực hiện Toản tu quốc sử nhập ngày xuân năm Giáp Tuất (1754).

Năm Bính Tý (1756), ông được cử cút điều tra ở trấn Sơn Nam, phát hiện "6, 7 viên quan tiền ăn hối hận lộ".^[9] Tháng 5 năm cơ, ông được biệt phái thanh lịch phủ Chúa coi việc quân sự chiến lược (chức Tri Binh phiên).^[9] Ba mon sau, ông được cử cút hợp đồng những đạo Sơn Tây, Tuyên Quang, Hưng Hóa... rồi mang đi quân cút tiến công quân của Hoàng Công Chất.^[10]

Năm Đinh Sửu (1757), ông được thăng thực hiện Hàn lâm viện Thị giảng. Trong năm này ông viết lách Quần thư khảo biện.

Đi sứ ngôi nhà Thanh[sửa | sửa mã nguồn]

Năm Kỷ Mão (1759), vua Lê Ý Tông mất mặt, triều đình cử ông thực hiện Phó sứ, tước đoạt Dĩnh Thành bá, nhằm cùng theo với Trần Huy Mật, Trịnh Xuân Chú đứng đầu phái bộ thanh lịch ngôi nhà Thanh (Trung Quốc) cáo phó và nộp cống (1760).

“ Tháng 11 năm Kỷ Mão, Cảnh Hưng loại trăng tròn (1759) sai những ông Chánh sứ Trần Huy Mật, Phó sứ Lê Quý Đôn, Trịnh Xuân Chú thanh lịch tuế cống ngôi nhà Thanh, thêm vô việc cáo phó vua [Lê] Ý Tông. ”

Trên đàng thanh lịch Yên Kinh (nay là Bắc Kinh), Lê Quý Đôn thấy những quan tiền lại ngôi nhà Thanh với thói thân quen gọi đoàn sứ của Đại Việt là "di quan tiền, di mục" (quan lại từng rợ), ông lên giờ đồng hồ phản đối, kể từ đấy bọn họ mới nhất gọi là "An Nam cống sứ".^[11][12] Việc đáng chú ý nữa nhập chuyến hành trình sứ này này đó là ông đang được những quan tiền rộng lớn triều Thanh như Binh cỗ Thượng thư Lương Thi Chinh, Công cỗ Thượng thư Quy Hữu Quang và nhiều nho thần không giống tìm tới thăm hỏi.

Đặc biệt, lúc tới thực hiện lễ ở năng lượng điện Hồng Lô, Lê Quý Đôn bắt gặp đoàn sứ thần Triều Tiên bởi Hồng Khải Hi (洪启禧 - 홍계희) hàng đầu (còn với Triệu Vinh Tiến 趙榮進 và Lý Huy Trung 李徽中). Sau cơ, ông đã trải thơ với bọn họ và mang đến bọn họ coi tía kiệt tác của tớ là Thánh tế bào hiền lành phạm lục, Quần thư khảo biện và Tiêu Tương bách vịnh.^[10] Tài văn học và ứng đáp của ông thực hiện mang đến bọn họ "phải tôn trọng",^[13] "phải biểu dương ngợi".^[14]

Một nhập số những bài bác thơ Lê Quý Đôn gặp mặt với những sứ thần Triều Tiên:^[15]

“ 送朝鮮國使其一

異邦合志亦同方，
學術本從先素王。
完福共欣歌五善，
逸才偏愧乏三長。
側釐白錘交投贈，
端委洪疇覓表章。
信筆書黃終歉歉，
粲花清論過揄揚。

Tống Triều Tiên quốc sứ kỳ nhất

Dị bang phù hợp chí diệc đồng phương,
Học thuật bạn dạng tòng Tiên Tố Vương.
Hoàn phúc nằm trong hân ca ngũ thiện,
Dật tài thiên quý phạp tam ngôi trường.
Trắc ly, bạch trụy gửi gắm đầu tặng,
Đoan ủy, hồng trù mịch biểu chương.
Tín cây viết thư hoàng cộng đồng khiểm khiểm,
Xán hoa thanh luận quá du dương.

Tiễn sứ thần Triều Tiên kỳ 1

Khác bang tuy nhiên phù hợp chí, cũng và một phía,
Học thuật vốn liếng nằm trong bám theo Tiên Tố Vương.
Cùng hí hửng với loại phúc được hoàn hảo vẹn, ca lên bài bác ca ngũ thiện,
Riêng thẹn thùng cho bản thân mình đem khoa trương tài năng và lại ko đầy đủ tam ngôi trường.
Giấy trắc ly và giấy má bạch trụy trao tặng cho nhau,
Phép đoan ủy và quy tắc hồng trù nhìn thấy ở biểu chương.
Thả mức độ viết lách văn sửa chữ, thiệt uyển gửi,
Miệng tươi tỉnh như hoa luận bàn, rõ rệt lại quá tôn vinh. ”

— Lê Quý Đôn   

Biên biên soạn sách[sửa | sửa mã nguồn]

Trở về nước (Nhâm Ngọ, 1762), ông được thăng chức Thừa chỉ Viện Hàn lâm, rồi thực hiện Học sĩ ở Bế Tắc thư những nhằm duyệt kỹ giấy tờ, Ngô Thì Sĩ lưu giữ chức Chính tự động. Sách Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục viết lách rằng:^[16]

Bổ dụng Nguyễn vịn Lân và Lê Quý Đôn sung thực hiện học tập sĩ nhập Bế Tắc thư những, nhằm duyệt kỷ giấy tờ, lựa chọn người dân có văn học tập là bọn Ngô Thì Sĩ sung lưu giữ chức chủ yếu tự động trong những.

Năm Quý Mùi (1763), ông viết lách Bắc sứ thông lục. Trong khoảng chừng thời hạn 10 năm (1763-1772), Lê Quý Đôn rất nhiều lần được cử coi ganh đua Hội.^[17]

Năm Giáp Thân (1764), ông dưng sớ nài thiết lập pháp chế, vì thế thấy một số trong những quan tiền lại khi bấy giờ "đã quá sử dụng quá quyền bính, giầy xéo lên pháp luật", tuy nhiên ko được chúa nghe.^[18][9] Cũng nhập năm cơ, ông được cử thực hiện Đốc đồng xứ Kinh Bắc, rồi thay đổi thực hiện Tham chủ yếu xứ Thành Phố Hải Dương (Ất Dậu, 1765), tuy vậy ông dưng sớ không sở hữu và nhận chức và nài về hưu.

Sách Khâm quyết định Việt sử Thông giám cương mục viết lách rằng:^[16]

Tháng 6, ngày hạ. Lê Quý Đôn, tham lam chủ yếu Thành Phố Hải Dương bị bến bãi. Từ Lúc thanh lịch sứ ngôi nhà Thanh về bên nước, rồi vấp ngã thực hiện tham lam chủ yếu Thành Phố Hải Dương, Quý Đôn tự động giãi bày chín tội, tuy nhiên thực rời khỏi là tự động kể công tích của tớ.

Xem thêm: triển chiêu là ai

Theo Phan Huy Chú, câu nói. sớ phiên phiến rằng: "Tấm thân thuộc từng cút muôn dặm còn sinh sống về được, lại bắt gặp cảnh bà xã bị tiêu diệt, con cái thơ phiêu bạt vị trí giang hồ nước, thần thực ko quí thực hiện quan tiền nữa, nài mang đến về làng".^[5][19] Được thuận tình, ông về bên quê "đóng cửa ngõ, viết lách sách".^[20][21] Cũng bám theo Phan Huy Chú, năm 1760, phụ vương bà xã ông Đôn là Lê Hữu Kiều mất mặt. Năm sau (1761), bà xã ông Đôn là Lê Thị Trang (sinh năm 1733) cũng mất mặt vì thế dịch lao Lúc gần đầy 30 tuổi tác, và tiếp tục với sáu con cái.^[22] Theo ngôi nhà nghiên cứu và phân tích Bùi Hạnh Cẩn, Lê Quý Đôn kể từ quan tiền là vì thế thấy ngôi nhà chúa thường ngày thêm thắt tụt xuống đà nhập những việc hí hửng đùa, mong muốn vấp ngã ông cút trấn cõi ngoài nhằm không hề nên nghe những câu nói. can ngăn của ông, chứ không cần hẳn là vì thế nỗi phiền riêng biệt về bà xã con cái.^[19]

Đầu năm Đinh Hợi (1767), chúa Trịnh Doanh tạ thế, Trịnh Sâm lên nối ngôi. Nghe bám theo câu nói. tâu của Nguyễn vịn Lân, chúa mang đến triệu Lê Quý Đôn về triều, phong thực hiện chức Thị thư, nhập cuộc chỉnh sửa quốc sử, kiêm Tư nghiệp Quốc tử giám, lên vua Lê Hiển Tông phát âm. Tháng 9 năm cơ, ông được cử thực hiện Tán lý quân vụ nhập lực lượng của Nguyễn Phan (tước Phan Phái hầu) cút dẹp cuộc nổi dậy của Lê Duy Mật ở Thanh Hóa. Năm Mậu Tý (1768), ông thực hiện kết thúc cỗ Toàn Việt ganh đua lục, kéo lên chúa Trịnh. Năm Kỷ Sửu (1769), ông dưng khải nài lập vọng gác điền khẩn lãng phí ở Thanh Hóa.

Năm Canh Dần (1770), bàn cho tới công tích tiến công dẹp, ông được thăng thực hiện Hữu thị y sĩ cỗ Hộ kiêm Thiêm đô Ngự sử.^[13] Mùa thu năm ấy, ông và Đoàn Nguyễn Thục nhận mệnh lệnh đi kiểm tra sức khỏe duyệt hộ khẩu ở xứ Thanh Hóa. Xong việc về bên, ông tâu nài buông tha bớt những thuế thổ sản, thủy sản cho những thị trấn và thuế thân thuộc không đủ. Chúa Trịnh ngay tắp lự gửi gắm mang đến triều đình bàn và thực hành. Ít lâu sau, ông được thăng Tả thị y sĩ cỗ Lại. Khi lãnh nhiệm vụ này, ông với tâu trình lên tứ điều, được chúa biểu dương ngợi, cơ là:^[13]

1. Sửa thay đổi đàng lối vấp ngã quan tiền.
2. Sửa thay đổi phục vụ những quan tiền.
3. Sửa thay đổi thuế khóa sông núi.
4. Sửa thay đổi phong tục của dân.

Sách Khâm quyết định Việt sử Thông giám cương mục viết lách rằng:^[16]

"Trước cơ, Quý Đôn thực hiện phó đô ngự sử, thông thường người sử dụng số bạc hối lộ trong lúc xét khiếu nại nhằm dưng chúa Trịnh, bèn được thăng chức Hữu thị y sĩ cỗ Hộ. Đến ni, nhân Lúc nhà đá xét phân tử Thanh Hoa về bên, lại dưng rộng lớn một ngàn lạng ta bạc tiếp tục ăn của đút, nên bởi chức Hữu thị y sĩ cỗ Hộ thăng thăng quan tiến chức này."

Năm Nhâm Thìn (1772), ông được cử cút khảo sát về tình hình thống gian khổ của quần chúng và những việc nhũng lấn của quan tiền lại ở Thành Phố Lạng Sơn.

Năm Quý Tỵ (1773) đại hạn, nhân cơ ông tâu trình 5 điều, đại lược nói: "Phương pháp của cổ nhân đem đến khí hòa, dẹp tai biến chuyển, cốt lấy lễ tuy nhiên cầu phúc của thần, lấy đức tuy nhiên khoan mức độ dân".^[13] Chúa nghe bám theo, vấp ngã ông thực hiện Bồi tụng (Phó Tể tướng), lưu giữ việc dân chủ yếu, kiêm cai quản cơ Hữu hùng, tước đoạt Dĩnh Thành hầu. Trong năm này, ông viết lách Vân đài loại ngữ.

Tháng 5, năm 1773, chúa Trịnh Sâm hạ mệnh lệnh mang đến Nguyễn Nghiễm, Nguyễn Phương Đĩnh và Lê Quý Đôn tái hiện bong hộ tịch, Quý Đôn kê cứu giúp tra xét quá nghiêm ngặt xung khắc, quần chúng đều nghiến răng căm hận, bọn họ thực hiện thư nặc danh dán ở cửa ngõ phủ chúa Trịnh nài huỷ bỏ Quý Đôn cút tuy nhiên người sử dụng Ngũ Phúc, câu nói. lẽ nhập thư cực kì khích thiết. Nhân phía trên, Trịnh Sâm thay cho thay đổi khẩu lệnh, mang đến Ngũ Phúc nằm trong Quý Đôn đều lưu giữ việc làm đôn đốc thực hiện bong. Ngũ Phúc nài thực hành bám theo điều lệ đời Cảnh Trị, đại để sở hữu điểm tăng, với điểm tách, với điểm bình vấp ngã vẫn như cũ. Số dân đinh khá tầm thường với ngạch đinh năm Báo Thái, dân cũng nghĩ rằng thuận tiện.^[16]

Tháng 10 năm Giáp Ngọ (1774), chúa Trịnh Sâm thân hành đem quân tiến công Thuận Hóa, Lê Quý Đôn được cử lưu giữ chức Lưu thủ ở Thăng Long.

Đầu năm Ất Mùi (1775), tướng tá Hoàng Ngũ Phúc tiến công chiếm hữu được Thuận Hóa. Tháng hai năm cơ, chúa Trịnh về bên kinh, rồi thăng ông thực hiện Tả thị y sĩ cỗ Lại kiêm Tổng tài Quốc sử quán.

Cũng nhập năm cơ xẩy ra vụ Lê Quý Kiệt (con Lê Quý Đôn) thay đổi quyển ganh đua với Đinh Thì Trung. Bị phát hiện, cả nhị đều bị tội. Vì là đại thần, Lê Quý Đôn được miễn nghị. Sách Khâm quyết định Việt sử thông giám cương mục (Chính Biên, quyển loại 44, tờ 27 và tờ 28) chép:

"Quý Kiệt con cái Quý Đôn. Kỳ đệ tứ khoa ganh đua [thi Hội] này, Quý Kiệt nằm trong Đinh [Thì] Trung thay đổi quyển lẫn nhau nhằm thực hiện bài bác. Việc bị lộ, Đinh [Thì] Trung nên tội lưu cút Yên Quảng, Quý Kiệt nên về bên thực hiện dân. Đinh [Thì] Trung nhân phát hiện bức thư riêng biệt của Quý Kiệt và cáo tố là vì Quý Đôn công ty sự. Trịnh Sâm lấy cớ Quý Đôn là bậc đại thần, loại bỏ đi ko xét, tuy nhiên luận thêm thắt tội Quý Kiệt, bắt kìm hãm ở ngục ở cửa ngõ Đông".

Năm Bính Thân (1776), chúa Trịnh Sâm bịa đặt ty trấn phủ ở Thuận Hóa. Lê Quý Đôn được cử thực hiện Hiệp trấn Tham giã quân cơ,^[23][b] nhằm cùng theo với Đốc suất kiêm Trấn phủ Bùi Thế Đạt mò mẫm cơ hội ngăn chặn quân Tây Sơn.^[24] Tại phía trên, ông biên soạn cỗ Phủ biên tạp lục. Ít lâu sau, ông được triệu về thực hiện Thị y sĩ cỗ Hộ kiêm chức Đô ngự sử.^[13][c] Năm Mậu Tuất (1778), ông được cử lưu giữ chức Hành tham lam tụng, tuy nhiên ông kể từ chối và nài thay đổi thanh lịch võ ban. Chúa Trịnh thuận tình, mang đến ông thực hiện Tả hiệu điểm,^[13][d] quyền Phủ sự (quyền như Tể tướng tá, tạm thời coi việc phủ chúa), tước đoạt Nghĩa Phái hầu. Tháng 4 năm cơ, Lê Thế Toại dưng bài bác khải^[e] đả kích Lê Quý Đôn. Năm sau (1779), ông lại bị Hoàng Văn Đồng cáo giác, nên bị giáng chức. Tháng 7, năm 1779, thổ tù Hoàng Văn Đồng bội nghịch, triều đình sai Nguyễn Lệ, Nguyễn Phan cút tiến công, Văn Đồng nài mặt hàng. Sách Khâm quyết định Việt sử Thông giám cương mục chép rằng:

"Văn Đồng cáo tố rõ rệt biểu hiện sách nhiễu của Quý Đôn và Xuân Hán. Lệ đem việc này tâu về triều, bọn Quý Đôn đều can tội, nên giáng chức".

Năm Tân Sửu (1781), ông lại được lưu giữ chức Tổng tài Quốc sử quán.

Tháng 9 năm Nhâm Dần (1782), chúa Trịnh Sâm tạ thế, Trịnh Cán được nối ngôi chúa. Chỉ vài ba mon sau, quân tam phủ nổi loàn thịt bị tiêu diệt Quận Huy (Hoàng Đình Bảo), truất phế vứt Trịnh Cán và Đặng Thị Huệ (vợ chúa Trịnh Sâm, u Trịnh Cán), lập Trịnh Khải thực hiện chúa. Nhớ lại hiềm riêng biệt, Nguyễn Khản phát biểu với chúa Trịnh Khải giáng chức Lê Quý Đôn.^[f]

Đầu năm Quý Mão (1783), ông nhận mệnh lệnh đi làm việc Hiệp trấn xứ Nghệ An. Ít lâu sau, ông được triệu về triều thực hiện Thượng thư cỗ Công.^[20]

Qua đời[sửa | sửa mã nguồn]

Trong toàn cảnh kiêu binh làm rối, triều chủ yếu rối ren, quần chúng đói gian khổ,... Lê Quý Đôn lâm bệnh nguy kịch. Sau cơ, ông nài về quê u là làng mạc Nguyễn Xá (huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) nhằm điều trị, tuy nhiên ko ngoài. Ông mất mặt ngày 14 tháng bốn năm Giáp Thìn niên hiệu Cảnh Hưng loại 45 (tức 11 mon 6 năm 1784),^{[25][26][21][20][g]} khi 58 tuổi tác.

Thương tiếc, chúa Trịnh Tông (tức Trịnh Khải) tiếp tục đề xuất với vua Lê Hiển Tông mang đến bến bãi triều tía ngày,^[27][28] cử Bùi Huy Bích thực hiện công ty lễ tang, mặt khác mang đến truy tặng Lê Quý Đôn hàm Công cỗ Thượng thư. Đến Lúc vua Lê Chiêu Thống tóm quyền chủ yếu, ông được gia tặng tước đoạt Dĩnh quận công.^[13]

Con cái[sửa | sửa mã nguồn]

Ông với tứ con cái trai: Lê Quý Kiệt, Lê Quý Châu, Lê Quý Tá và Lê Quý Nghị.

Tác phẩm[sửa | sửa mã nguồn]

Theo GS. Dương Quảng Hàm, Lê Quý Đôn thiệt là 1 trong những ngôi nhà chưng học tập ở đời Lê mạt: một tay ông tiếp tục chỉnh sửa, trứ thuật thật nhiều sách. Tuy kiệt tác của ông tiếp tục thất lạc không ít tuy nhiên những cỗ còn khắc ghi cũng là 1 trong những kho tư liệu nhằm khảo cứu giúp về lịch sử dân tộc, địa dư và văn hóa truyền thống của nước Việt... cũng có thể phân tách những tác phẩm chữ Hán của ông rời khỏi thực hiện năm loại như sau:

1. Các sách bàn giảng về kinh, truyện[sửa | sửa mã nguồn]

• Dịch kinh phu thuyết (Lời bàn nông nổi về Kinh Dịch), bao gồm 6 quyển.
• Thư kinh biểu diễn nghĩa (Giảng nghĩa Kinh Thư), bao gồm 3 quyển, đang được xung khắc in, với tựa của người sáng tác đề năm 1772.
• Xuân thu lược luận (Bàn tóm tắt về Kinh Xuân Thu).

2. Các sách khảo cứu giúp về cổ thư[sửa | sửa mã nguồn]

• Quần thư khảo biện (Xét bàn những sách), bao gồm 4 quyển, tiếp tục xung khắc in, với tựa của người sáng tác (đề năm 1757), của Chu Bội Liên (người ngôi nhà Thanh) và của Hồng Hải Hi (sứ Triều Tiên đề năm 1761).
• Thánh tế bào hiền lành phạm lục (Chép về kiểu mực của những bậc thánh hiền), bao gồm 12 quyển, với tựa của Chu Bội Liên và Hồng Khải Hi đề năm 1761.
• Vân Đài loại ngữ (Lời phát biểu, chia nhỏ ra từng loại, ở điểm phát âm sách), bao gồm 4 quyển, viết lách năm 1773. Sách chia thành 9 mục, từng mục lại chia thành nhiều điều. Trong từng mục, người sáng tác trích dẫn những sách Trung Hoa (cổ thư, nước ngoài thư) nhiều quyển khan hiếm với, rồi lấy ý riêng biệt của tớ tuy nhiên bàn. Xem sách này thì biết người sáng tác tiếp tục coi rộng lớn phát âm nhiều.

3. Các sách thuế tập dượt ganh đua văn[sửa | sửa mã nguồn]

• Toàn Việt ganh đua lục (Chép đầy đủ thơ nước Việt), bao gồm trăng tròn quyển (theo Phan Huy Chú), tuy nhiên hiện tại còn 15 quyển. Sách bởi ông phụng chỉ chỉnh sửa, kéo lên vua Lê Hiển Tông coi năm 1768. Trong sách thuế tập dượt thơ của những ganh đua gia nước ta kể từ đời Lý cho tới đời Hậu Lê... Đây là 1 trong những cuốn sách quý nhằm khảo cứu giúp về tiểu truyện và kiệt tác của những ganh đua gia.
• Hoàng Việt văn hải (Bể văn ở nước Việt của phòng vua), là sách thuế tập dượt những bài bác văn hoặc.

4. Các sách khảo về sử ký địa lý[sửa | sửa mã nguồn]

• Đại Việt thông sử (còn gọi là "Lê triều thông sử"), bao gồm 30 quyển (theo Phan Huy Chú), viết lách năm 1749. Đây là cỗ sử được viết lách bám theo thể kỷ truyện (chỉ với phần Bản kỷ là chép bám theo lối biên niên) chép kể từ thời vua Lê Thái Tổ (Lê Lợi) cho tới vua Lê Cung Hoàng (theo Phàm lệ của tác giả). Tuy nhiên, lúc bấy giờ chỉ với để lại bao nhiêu phần là:

1. Đế kỷ (2 quyển), chép từ thời điểm năm Lê Lợi khởi nghĩa (1418) cho tới năm ông mất mặt (1433).
2. Nghệ văn chí (1 quyển), chép về giấy tờ văn học.
3. Liệt truyện (11 quyển), chép về những Hậu phi, Hoàng tử, Danh thần (đời vua Lê Thái Tổ) và Nghịch thần (từ cuối đời ngôi nhà Trần cho tới ngôi nhà Mạc).

• Đại Việt sử ký tục biên (Nguyễn Hoàn, Lê Quý Đôn, Vũ Miên phù hợp soạn).
• Bắc sứ thông lục (Chép đầy đủ việc Lúc cút sứ thanh lịch Trung Quốc), 4 quyển, thực hiện năm 1763. Trong sách biên chép những công văn, thư kể từ, núi sông, đàng sá, nói chuyện, đối ứng trong lúc cút sứ (1760-1762).
• Phủ biên tạp lục (chép lộn lạo về chủ yếu trị cõi biên thùy), bao gồm 6 quyển, thực hiện Lúc người sáng tác được cử thực hiện Hiệp trấn Tham giã quân cơ ở phủ Thuận Hóa (1776). Trong sách ghi chép khá tường tận xã hội xứ Đàng Trong (nhất là xứ Thuận Hóa và xứ Quảng Nam) ở thế kỷ 18.
• Kiến văn đái lục (Chép lặt vặt những điều thấy nghe), bao gồm 12 quyển, với tựa của người sáng tác đề năm 1777. Đây là tập dượt chữ ký nói tới lịch sử dân tộc và văn hóa truyền thống nước ta kể từ đời Trần cho tới đời Lê. Trong sách, người sáng tác tiếp tục nhắc cho tới nhiều nghành nghề dịch vụ nằm trong chính sách những vương vãi triều Lý, Trần, kể từ trở nên quách núi sông, đàng sá, thuế má, phong tục tập dượt quán, sản vật, mỏ đồng, mỏ bạc và cơ hội khai quật cho đến những nghành nghề dịch vụ thơ văn, giấy tờ...
• Âm hóa học văn chú, bao gồm 2 quyển, tiếp tục xung khắc in, chép những bài bác huấn chú của những nhà tại Trung Quốc, với tất nhiên câu nói. đính thêm chủ yếu của người sáng tác.
• Lịch đại danh thần ngôn hành lục, bao gồm 2 quyển, chép việc làm của những danh thần những triều.

5. Thơ văn[sửa | sửa mã nguồn]

• Liên châu ganh đua tập, bao gồm 4 quyển, chép thơ của Lê Quý Đôn với mọi ganh đua gia không giống, và những bài bác vấn đáp của những ganh đua sĩ ngôi nhà Thanh và Cao Ly thực hiện Lúc ông cút sứ thanh lịch Trung Quốc.
• Quế Đường ganh đua tập (Tập thơ Quế Đường), bao gồm 4 quyển
• Quế Đường văn tập (tập văn Quế Đường), bao gồm 3 quyển.

Về văn Nôm, lúc bấy giờ chỉ còn:

• Bài thơ thất ngôn chén cú "Rắn đầu biếng học".
• Bài kinh nghĩa: "Vãng chi nhữ gia, vớ kính vớ giới, vô vi phu tử" (Mày về ngôi nhà ck nên kính răn, chớ trái ngược ý chồng).
• Bài văn sách căn vặn về câu "Lấy ck mang đến xứng đáng tấm ck, bõ công điểm tô má hồng răn đen".
• Bài kinh nghĩa: "Mẹ ơi con cái mong muốn lấy chồng".
• Bài "khải" viết lách vì chưng văn xuôi chép nhập Bắc sứ thông lục.

Tuy nhiên trừ bài bác "khải" rời khỏi, bám theo PGS. Nguyễn Thạch Giang, những bài bác Nôm còn sót lại đều ko chắc hẳn rằng của ông.^[29]

Nhận xét[sửa | sửa mã nguồn]

Lê Quý Đôn là 1 trong những "nhà chưng học tập ham phát âm, ham biết và ham viết",^[30] là "một ngôi nhà chưng học tập với kỹ năng rất là uyên chưng và nhiều dạng".^[21] Điều này đã được ngôi nhà sử học tập Phan Huy Chú nói đến việc kể từ trong những năm đầu của thế kỷ 19, trích:

"Ông với tư hóa học không giống đời, lanh lợi rộng lớn người tuy nhiên (vẫn) lưu giữ tính nết thuần phác, lại thường xuyên học tập ko biết mỏi. Tuy đỗ đạt vinh hiển, tay vẫn ko tách cuốn sách. Bình sinh (ông) thực hiện sách thật nhiều. Bàn giấy về kinh sử thì thâm thúy, thoáng rộng, tuy nhiên nói tới điển cố thì khá đầy đủ rõ rệt. Cái sở ngôi trường của ông vượt lên hơn hết, có tiếng bên trên đời. Văn thơ ông thực hiện rời khỏi gọi là Quế đàng tập dượt với bao nhiêu quyển" (trong "Nhân vật chí")^[13]

"Ông là kẻ học tập vấn rộng rãi, bịa đặt cây viết trở nên văn. Cốt cơ hội thơ nhập sáng sủa. Lời văn hồn nhiên..., ko cần thiết tâm trí tuy nhiên trôi chảy đầy đủ như sông nhiều năm hải dương cả, ko ở đâu ko đạt cho tới, thiệt là phong thái đại gia" (trong "Văn tịch chí").^[31]

Xét khía cạnh không giống, bám theo Giáo sư Văn Tân nằm trong Viện Sử học tập (Việt Nam), Lê Quý Đôn còn là:

• Một ngôi nhà trí thức mong muốn với những cải tân nhập xã hội nước ta.
• Một ngôi nhà chủ yếu trị quan hoài cho tới quần chúng, thân thiện quần chúng, và hiểu những ước muốn của quần chúng.
• Một ngôi nhà trí thức với tư tưởng tự trọng và kiêu hãnh dân tộc bản địa.

Tuy nhiên, là 1 trong những nho sĩ trung thành với chủ với bọn họ Trịnh, và ý hệ thức của Lê Quý Đôn là ý thức hệ của giai cấp cho phong loài kiến hồi thế kỷ 18, nên nhập đời ông, ông từng cút tiến công dẹp những lực lượng nổi dậy ngăn chặn triều đình Lê-Trịnh.^[32][33]

Giai thoại văn học[sửa | sửa mã nguồn]

Có một số trong những giai thoại kể về Lê Quý Đôn, xứng đáng xem xét với chuyện Rắn đầu biếng học:

Xem thêm: ai là tác giả của câu nói ta thà làm ma nước nam chứ không thèm làm vương đất bắc

Người tớ kể rằng, một hôm, Tiến sĩ Vũ Công Trấn^[h] cho tới thăm hỏi Tiến sĩ Lê Phú Thứ là kẻ các bạn nằm trong đỗ Tiến sĩ khoa Giáp Thìn 1724 (sau thay đổi là Lê Trọng Thứ). Nghe con cái các bạn là Lê Quý Đôn còn con trẻ tuy nhiên tiếp tục hoặc chữ nên ông Trấn lấy nhan đề "Rắn đầu biếng học" nhằm demo tài. Ít phút sau, Lê Quý Đôn đã trải kết thúc bài bác thơ bên dưới đây:

Chẳng nên liu điu vẫn tương đương nhà!

Rắn đầu biếng học tập lẽ ko tha

Thẹn đèn hổ lửa nhức lòng u,

Nay thét mai gầm rát cổ phụ vương.

Ráo mép chỉ thân quen tuồng lếu láo,

Lằn sống lưng cam Chịu đựng vết roi vọt domain authority.

Từ ni Trâu Lỗ^[i] xin siêng học tập,

Kẻo hổ mang lừng danh thế gia!

Bài thơ đích thị vần, đích thị luật, cực kỳ phù hợp nhan đề, tuy nhiên ý tứ lại cao kỳ. điều đặc biệt, từng câu mang tên một loại "rắn".^[34]

Các công trình xây dựng nối liền với thương hiệu tuổi tác của Lê Quý Đôn[sửa | sửa mã nguồn]

Tên Lê Quý Đôn được dùng để làm gọi là mang đến nhiều ngôi trường học tập, nhiều trên phố ở từng nước nước ta như:

Xem thêm[sửa | sửa mã nguồn]

• Lê Hiển Tông
• Chúa Trịnh
• Nạn kiêu binh
• Quan hệ nước ta - Bán hòn đảo Triều Tiên

Sách tham lam khảo[sửa | sửa mã nguồn]

• Thanh Lãng. Bảng lược loại văn học tập nước ta, Quyển thượng. Nhà xuất bạn dạng TP Sài Gòn, ko ghi năm xuất bạn dạng.
• Bùi Hạnh Cẩn (1985). Lê Quý Đôn. Nhà xuất bạn dạng Văn hóa.
• Phan Huy Chú (1992). Lịch triều hiến chương loại chí, tập dượt 1, mục Nhân vật chí và tập dượt 3, mục Văn tịch chí. Nhà xuất bạn dạng Khoa học tập xã hội.
• Dương Quảng Hàm (1986). Việt Nam văn học tập sử yếu ớt (bản in đợt loại 10). Trung tâm học tập liệu xuất bạn dạng, TP Sài Gòn.
• Văn Tân, GS. (2012). Con người và sự nghiệp Lê Quý Đôn. In nhập Tổng tập dượt dư địa chí nước ta (tập 3). Nhà xuất bạn dạng Thanh Niên.
• Trần Văn Giáp (2003). Tìm hiểu khoa sách Hán Nôm (trọn bộ). In nhập Tổng tập dượt dư địa chí nước ta (tập 3). Nhà xuất bạn dạng Khoa học tập xã hội.
• Nhóm biên soạn sách Phủ biên tạp lục (2012). Tiểu sử Lê Quý Đôn. In nhập Tổng tập dượt dư địa chí nước ta (tập 3). Nhà xuất bạn dạng Thanh Niên.

Chú thích[sửa | sửa mã nguồn]

Chú giải[sửa | sửa mã nguồn]

Đọc thêm[sửa | sửa mã nguồn]

• Quốc Sử quan tiền triều Nguyễn. Khâm quyết định Việt sử Thông giám cương mục. Nhà xuất bạn dạng Giáo dục đào tạo - TP. hà Nội, 1998.
• Nguyễn Lộc, mục kể từ "Lê Quý Đôn" nhập Từ điển Văn học (bộ mới), Nhà xuất bạn dạng Thế giới, 2004.
• Nguyễn Đăng Thục (1992). Lịch sử tư tưởng Việt Nam (tập 6, phần "Tiểu sử Lê Quý Đôn"). Nhà xuất bạn dạng Thành phố Sài Gòn, 1992.
• Nguyễn Thạch Giang (chủ biên). Văn học tập thế kỷ 18. Nhà xuất bạn dạng Khoa học tập xã hội, 2004.
• Nguyễn Q. Thắng, Nguyễn vịn Thế. Từ điển anh hùng lịch sử dân tộc Việt Nam. Nhà xuất bạn dạng Khoa học tập xã hội, 1992.

Liên kết ngoài[sửa | sửa mã nguồn]

• Lê Quý Đôn bên trên Từ điển bách khoa Việt Nam